Siêu âm

Người mê giải trí thích siêu sao, người mê mua sắm thích siêu thị, trẻ em thích siêu nhân còn giới bác sĩ chẩn đoán hình ảnh lại thích… siêu âm.

Nhưng đó chỉ là cách người viết nói cho có vần có điệu. Trên thực tế, trong ngành chẩn đoán hình ảnh, mỗi kỹ thuật lại có một ưu nhược riêng. Siêu âm - cũng như X quang - được xem là “vũ khí” thô sơ của ngành chẩn đoán hình ảnh. Nhưng siêu âm có tính linh động rất cao. Vì không như các kỹ thuật khác phải có sự “hợp đồng tác chiến” của kỹ thuật viên, siêu âm hoạt động khá độc lập.

Tuy nhiên, cũng chính vì “tự thân vận động” nên so sánh với những kỹ thuật khác, siêu âm lại mang tính chất chủ quan, ít thông tin hơn.

Bước sóng siêu tần

Bản thân tên gọi siêu âm đã bao hàm trọn vẹn định nghĩa của kỹ thuật này. Siêu âm là loại sóng có tần số cao. Con người đã quan sát cách loài dơi định vị và chế tạo ra hệ thống định vị tương tự để sử dụng khi tàu thuyền ra khơi xa. Siêu âm cũng dựa trên nguyên tắc hoạt động này. Khi sóng âm va vào một vật thể, nó sẽ bị dội hoặc phản âm trở lại. Đo những sóng dội này, người ta có thể xác định được độ xa cũng như kích thước, hình dạng và mật độ của vật thể, biết vật thể rắn hay chứa đầy dịch, hay cả hai...

Khi siêu âm, bác sĩ dùng một đầu dò vừa phát sóng âm vừa ghi nhận sóng dội lại. Ấn đầu dò vào da, nó sẽ truyền những xung nhỏ của các sóng âm có tần số cao không nghe được đi vào cơ thể. Khi sóng âm dội lại từ các nội tạng, dịch và môbên trong cơ thể, một microphone rất nhạy cảm của đầu dò sẽ ghi nhận lại những thay đổi trong cao độ và hướng của âm. Những tín hiệu sóng này sẽ được đo đạc và thể hiện ngay lập tức bằng máy vi tính, tạo ra những hình ảnh theo thời gian thực ở màn hình. Bạn có thể chụp lại các khung hình để làm hình tĩnh, ghi nhận lại những hình ảnh đặc biệt cần chú ý.

Từ khi ra đời đến nay, kỹ thuật siêu âm ngày càng được cải tiến và hiện giờ y học đã có siêu âm 3 chiều (siêu âm 3D) có khả năng tái tạo lại dữ liệu thu nhận được từ sóng âm thành hình ảnh 3 chiều. Siêu âm 4 chiều (siêu âm 4D) là siêu âm 3 chiều có ghi nhận sự chuyển động.

Ngoài ra còn có siêu âm Doppler, là một ứng dụng đặc biệt của siêu âm, dùng để đo hướng và vận tốc của các tế bào máu khi chúng di chuyển trong mạch máu. Sự chuyển động của các tế bào máu gây ra sự thay đổi về cao độ của sóng âm phản hồi lại (được gọi là hiệu ứng Doppler). Máy vi tính sẽ thu thập và xử lý những sóng âm này để tạo ra biểu đồ hoặc hình màu thể hiện dòng chảy của máu trong các mạch máu.

Thành tựu của y học

Cho đến nay, hầu hết mọi "bà bầu" trên đất nước Việt Nam này đều từng đi siêu âm, “rành” siêu âm không thua gì giới chuyên môn, từ siêu âm 2D đến 3D, 4D... Đó là vì siêu âm khảo sát ổ bụng rất tốt nên ghi nhận được rất rõ nét hình ảnh thai nhi từ khi bé mới chỉ bằng hạt đậu cho đến khi con đã có gương mặt rõ ràng. Nhiều bà bầu còn “nghiện” siêu âm để nhìn thấy hình ảnh đứa con ngộ nghĩnh trong bụng mẹ, con mút tay, con chống cằm như đăm chiêu suy nghĩ...

Nhưng siêu âm không chỉ dành riêng cho các bà bầu. Siêu âm còn khảo sát được nhiều bệnh lý ở ổ bụng, đặc biệt đối với vùng chậu, đôi khi còn ưu thế hơn cả CT trong chẩn đoán các bệnh lý tử cung, phần phụ. Siêu âm còn ứng dụng rộng rãi trong chẩn đoán các bệnh lý tim mạch, tuyến giáp, tuyến vú, bàng quang, gan, thận, mắt, tầm soát ung thư...

Sở dĩ các bà bầu nói trên có thể “nghiện” siêu âm là vì hầu hết các phương pháp siêu âm đều không xâm lấn và thường không đau, có thể thực hiện nhiều lần. Siêu âm cũng khá... rẻ tiền so với các kỹ thuật khác như CT, MRI. Siêu âm lại an toàn vì chỉ sử dụng sóng, và cho đến nay, khoa học chưa tìm thấy bất kỳ tác dụng có hại nào của nó trên con người.

Tuy nhiên, thực ra, không phải ai cũng nên siêu âm, bệnh gì cũng đi siêu âm và siêu âm đồng nghĩa với chẩn đoán... siêu việt. Sóng siêu âm bị cản trở bởi hơi hoặc không khí, do đó siêu âm không phải là phương tiện chẩn đoán hình ảnh lý tưởng cho ruột và những cơ quan bị ruột che khuất. Cũng vì lý do trên mà siêu âm khảo sát dạ dày, ruột non, và ruột già có thể bị giới hạn. Khí ở ruột non có thể ngăn không quan sát được những cấu trúc nằm sâu hơn như tụy và động mạch chủ. Những bệnh nhân hơi "to con" cũng khó siêu âm hơn do các mô làm sóng âm yếu đi khi nó đi sâu hơn vào cơ thể.

Sóng âm cũng khó xuyên thấu được xương, do đó chỉ có thể nhìn thấy được mặt ngoài của các cấu trúc xương mà không nhìn được những gì nằm bên trong. Và rốt lại, dù thế nào thì siêu âm cũng tốn kém thời gian và tiền của. Lãng phí - dù theo cách nào - cũng không bao giờ được hoan nghênh.

Box: CÁC LOẠI SIÊU ÂM DOPPLER

* Siêu âm Doppler màu: Dùng máy vi tính để chuyển giá trị Doppler thành một chuỗi các màu sắc để diễn tả tốc độ và hướng đi của dòng máu chảy bên trong các mạch máu.

* Siêu âm Doppler năng lượng có khả năng cung cấp thông tin chi tiết hơn về dòng máu, đặc biệt là ở những dòng máu nhỏ. Tuy nhiên, siêu âm năng lượng không giúp cho các bác sĩ xác định được hướng đi của dòng máu, trong khi thông tin này có thể cần thiết trong một số trường hợp.

* Siêu âm phổ:Biểu diễn đại lượng dòng máu bằng dạng biểu đồ dưới dạng khoảng cách đi được trong mỗi đơn vị thời gian.

Thạc sĩ, Bác sĩ Hồ Hoàng Phương - Bác sĩ Phan Thị Thu Thủy